آداب ، رسوم ، سنن ، عرف و....

سه شنبه 21 فروردین 1397

نویسنده: Alireza Ayatollahi ( Tehran.Iran ( علی رضا آیت اللهی ( ایران.تهران ) |

شصت – هفتاد سال قبل از این عاشق لوبیا بودم و نخود را چندان دوست نداشتم . از مادرم خواستم که به جای نخود هم لوبیا در « آش رشته » بریزد . جواب داد که « رسم » است که آش رشته ، نخود داشته باشد . امروز در تهران تقریبا" رسم است که داماد کراوات بزند . به یکدیگر که می رسیم رسم است که « سلام » بگوئیم ...

آیا رسم به همین سادگی و کوچکی است ؟

در طرف مقابل ، برخی سیزده بدر ، ... و حتی نوروز و عزاداری دهه محرم را « رسم » می نامند ؛ آنهم آنقدر باصطلاح عریض و طویل ، طول و تفصیل .

موضوع سلام و نظیر آن که در یک رابطه اجتماعی و تقریبا" بطورکلٌی فرهنگی است فرق می کند و تا حدودی بسیار زیاد فقط از آداب به شمار می رود ؛ گرچه آداب هم نهایتا" خود از رسوم بشمار می روند .

مجموعا" رسم یا سنٌت ، روشی اجتماعی – فرهنگی در زندگی است که از نسلی به نسل دیگر منتقل شده ، گاه طی اعصار و قرون بین مردم وجود داشته و بسیار به دشواری یا تحت حکومتی فاشیستی ممکن است از زندگی مردم حذف شود .

در ایران اسلامی مفهوم رسم و سنٌت کاملا" یکی نیست : اگر در عمل رعایت یک رسم ، اجباری یا تقریبا" اجباری و بنا به حکم مذهبی باشد به آن « سنٌت » می گوئیم .

سنٌت می تواند شخصی باشد ؛ مثل ختنه کردن ؛ امٌا سنٌتی که در روابط بین افراد مردم وجود دارد و تا حدودی بسیار لازم الاجراست و حتی جنبه ی حقوقی و قضائی می گیرد را « عرف » می نامند . مثل اینکه بازکردن پنجره یک خانه در خانه ی غریبه عرف نیست .

اتفاقا در همین مبحث به موضوع بسیار مهم « مردم شناسی » ایرانی و تفاوت آن مثلا" با « مردم شناسی غربی » می رسیم . روش و ساختار مردم شناسی بین هرمردم در عمل برخاسته از ساختار اجتماعی – فرهنگی همان مردم است و از اینجاست که روشهای غربی مردمنگاری و مردم شناسی در ایران کم اعتبار شده روشهای ایرانی ضرورت می یابند . به عنوان مثال همین مبحث که بین ایرانیان « سلام مستحب است و جوابِ آن واجب » .

حقیقت این است که از نفوذ دین و مذهب بین مردمان غربی به شدٌت کاسته شده است ؛ حال آنکه نه تنها رسوم مذهبی بین مردمان ایران به شدٌت جاری است بلکه می توان گفت که حاکم بر ایرانیان است ؛ و از همینجاست که در مردم شناسی ایران نمی توان رسم و سنٌت را یکی دانست . رسم مصداقی عمومی دارد حال آنکه « سنٌت » جنبه ای دینی داشته رعایت آن واجب ، یا تقریبا" واجب و در همل اجتناب ناپذیر است .

تمامی مفاهیم ِ

آداب

رسم و رسوم

رسوم محلٌی ( مثل قالیشویان که فقط در مشهد اردهال رسم است ) : کوتوم .

عرف

سنٌت

...

و امثال آنها ، در ایران اسلامی تفاوت هائی گاه نسبتا" عمیق با همین مفاهیم در بین سایر مردمان ، بخصوص در اقصی نقاط جهان ، دارند و از اینجاست که مردم شناسی ایران ، بخصوص مردم شناسی عملی یا مردمنگاری ایران با مردم شناسی در سایر نقاط جهان تفاوت داشته مستقل است و در واقع امر : باید مستقل باشد و مستقل عمل کند .

در چنین مطالعاتی ، به نظر می رسد رسوم بین هرمردمی قاعده ای هرمی یا خوشه ای داشته باشند و از کلٌی ترین و مفصٌل ترین به اجزاء کوچکتر یا هر فصل که خود یک رسم است تجزیه و تقسیم می شوند تا برسند به مثلا" رسم پختن و خوردن « آش رشته » در زیربخش ، و در تبعیتِ رسم « سیزده به در » ، تا جزئی ترین بخش که مثلا" استفاده از نخود در این آش بوده با باشد .

پس : در شناخت رسم های بزرگ یا باصطلاح مراسم ، ابتدا لازم است که اجزاء انها ، یعنی « زیر رسم » ها شناخته شوند .