تاریخ مردم شناسی در ایران (30)

ارسال به

تاریخ مردم شناسی در ایران (30)

دکتر غلامحسین ساعدی ستاره ای بر تارک مونوگرافی ایران سالهای 1342 و 1343*

ساعدی ، غلامحسین . ایلخچی ، ( یک ده صوفی نشین در آذربایجان ) از دفترهای مونوگرافی شماره 5 . تهران : مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی . اسفند 1342 . 254 ص .

در معرفینامه انتشارات مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی آمده است :

« در میان دفترهای مونوگرافی مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی ، « ایلخچی » وضع خاصی دارد . در اصل بهمان دلیل نوشته شده ، یا در اصل بهمان دلیل منتشر شده است که سایر دفترها :

مطالعه و تحقیق مفصل و دقیق در اوضاع و احوال گوناگون یک « واحد کوچک » اجتماعی ، بقصد تجزیه و تحلیل سؤون آن از طرف محقق علوم اجتماعی و مقایسه آن با سایر « واحد های کوچک اجتماعی » و نتیجه گیری از آن بقصد دست یافتن نهائی به کلٌیت یک فرهنگ و تمدن . در این دفتر نیز نویسنده بهمهء مسائل معمول در مونوگرافی چرداخته است :

وضع جغرافیائی ، آب و هوا ، مراسم ، عقاید ، نامها ، قصٌه ها ، بازیها و غیره ؛

و در همه موارد ، بدقٌت و تفصیل ، و بقول آل احمد در مقدمه ، « بوسواس و با جمله های تراشیده و با دقٌت یک طبیب بر بالین بیماری و حال و شور یک شاعر در پای جامی . » امٌا آنچه با این دفتر وضع خاصٌ آنرا می بخشد ، رفتار و کردار و نحوهء زندگی و طرز تفکر مردم این آبادی است ، که تقریبا" همگی درویش و منسوب به طریقه اهل حق اند و در نتیجه حالات و اندیشه ها و خلق و خوئی متمایز از ساکنین آبادیهای معمولی دیگر دارند ؛ وارث سنٌتی هستند که ، با وجود تطورات و پیرایه هائی کهموجب انحطاط آن شده هنوز می تواند در ایشان سجایا و خصایص والا پرورش دهدو علی رغم آلودگیهای مادٌی ، باعث بروز جلوه های معنوی باشد . نویسنده ، در عت بیطرفی ، با مهربانی و علاقهء بخشی در بارهء آنچه در این آبادی دیده است سخن می گوید » .

از نظر شکل مطالعه ، از محسنات دکتر غلامحسین ساعدی اینست که باوجو آنکه پزشک است ، در شاگردی جلال آل احمد ، به قول خسرو خسروی و محمود روح الامینی ( که خود بیشتر متکی بر هنر ،شمٌ و بینش مردمشناختی بود ) ، دست به قلم و بنابر این هنر مردمنگاری دارد .

از نظر محتوا این بزرگ ایرانی – آذربایجانی با وجود آنکه تحصیلات مردم شناسی و آنهم در باصطلاح در یکی از دانشگاههای معتبر جهان ندارد انتخابی بسیار به جا و مبتنی بر « تفاوت » جامعه مورد مطالعه با سایر جوامع ( اهل حق بودن ) ؛ داشته است ؛ که اتفاقا" چون این تفاوت مبنای عقیدتی دارد بهترین مسیر مطالعه مردم شناسی را تصویر می کند : شناخت ساختار یک جامعه کوچک بر اساس اعتقادات و افکار آنها و نهایتا" رفتار اجتماعی ( روابط اجتماعی ) مبتنی بر این عقاید و متفاوت با سایر جوامع ....

دیده ایم که ، بعدا" ، از نخستین فارغ التحصیلان مردم شناسی دانشگاهی غرب ، نادر افشار نادری ، نیز تا حدودی بسیار زیاد بنا را بر « ساختار اجتماعی » داشته و در تکنگاریهائی _ نظیر ایل بهمئی _ مطالعاتی واقعا" ارزشمند بدست می دهد .

در چنین تکنگاریهائی اصیل ( و نه به تقلید از ساختار اجتماعی مثلا" غربی از سوی فارغ التحصیلان دانشگاهی – غربی امروز و الگو قرار دادن آن ! ) است که مردم شناس یا بطور کلٌی هر محقق اجتماعی می تواند به شناخت لازم در باره جامعه مورد مطالعه برسد و تصمیمگیری و بطور کلٌی مدیریت ، بخصوص برنامه ریزی و اصلاح و توسعه آن را تسهیل کند .

تاکید غلامحسین صدیقی بر شناخت مبتنی بر معتقدات به منظور اصلاح جامعه را در انتخاب این موضوع نزد غلامحسین ساعدی بی تا ثیر نمی دانیم ؛ چنانکه در سایر مطالعات این محقق روانشناس نیز مشاهده می شود ؛ از جمله دو مونوگرافی دیگر وی :

خیاو یا مشکین شهر

اهل هوا

* این شناسنامه در خصوص مطالعات مونوگرافیک نویسنده در دهه 1350 است و طبیعتا" ربطی به احوال شخصی وی در دهه های بعدی ندارد .

• برچسب ها: تاریخ مردم شناسی ایران، مونوگرافی، دکتر غلامحسین ساعدی، ایلخچی، جلال آل احمد، خسرو خسروی، محمود روح الامینی،  

دکتر علیمحمد کاردان ، پدر قوم شناسی ایران

ارسال به

به مناسبت دهمین سال فقدان

دکتر علیمحمد کاردان ، 

پدر قوم شناسی ایران

دکتر علیمحمد کاردان ، که در بیشتر طول خدمات گسترده و متنوع خود به علوم تربیتی پرداخته است ، در سال 1382 می گوید :

« ... تحقیق در این علوم نیز بر روی هم به دو دسته ، یعنی روشهای پهنانگر ، و ژرفانگر تقسیم پذیرند .

در روشهای دسته اوٌل ( پهنا نگر ) که با مسائل گسترده اجتماعی سر و کار دارند ، در گرد آوری اطلاعات از نمونه گیری و انواع آن و پرسشنامه و مصاحبه و انواع آنها ، برحسب اقتضای موضوع تحقیق ، استفاده می شود ........

در حالیکه در قوم شناسی ( که به گروه های اجتماعی نسبتا" محدود مربوط است ) روشهای تحقیق بیشتر از نوع ژرفانگر است . ... »

در اوایل دهه 1350 و نخستین سالهای نشر نخستین کتاب روش های مردم شناسی به همٌت استاد بزرگِ جهانی این رشته ، پی یر بسینیه ، و دکتر علیمحمد کاردان ، گفته می شد که وی کاربرد اصطلاح قوم شناسی را بر اصطلاح مردم شناسی ترجیح می داده است ؛ چرا که اصل این روش بر ژرفانگری است ؛ و ژرفانگری هم عملا" فقط در بین یک جامعه کوچک و محدود چون یک قوم ، قبیله ، ایل ، طایفه و دودمان و مشابهش در یک روستا امکانپذیر است و لاغیر .

بخش اداری – انتشاراتی مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی که از نظرات ویراستاران ادبی نیز بهره می برده است نام فارسی « روش مردم شناسی » را برای اثر این دونفر ترجیح داده است .

با این وجود در بنیانگزاری مؤسسه ، وی در برابر بخش شهری که ، بنا به روش پهنا نگر ، « جامعه شناسی » شهری نامیده شده است ؛ بخش ژرفانگر را بخش روستائی و عشایری ( به جای قومی ) نامیده بوده است ، که به زودی این دو نیز از یکدیگر تفکیک شده اند و بخش عشایری متمرکز بر مطالعات قومی گردیده است . در آن دوره شاید در جهان و بخصوص اروپای غربی نیز بیشتر این رشته مطالعاتی را مختص مطالعه یک قوم یا جامعه کوچک میشمرده اند .(1)

 به این معنی :

دکتر علیمحمد کاردان پدر قوم شناسی در ایران محسوب می شود .

(1)     (1) نویسنده حاضر چندبار بین سالهای 1246 و 1348 نظر آن استاد ارجمد را جویا شد که هیچگاه تمایلی به پاسخ نشان ندادند . امٌا گفته ایشان درسال 1382 خود می تواند یک حجٌت باشد 

• برچسب ها: تاریخ مردم شناسی ایران، تاریخ قوم شناسی ایران، دکتر علیمحمد کاردان، بخش مطالعات عشایری دانشگاه تهران،  

تاریخ مردم شناسی در ایران (23 )

ارسال به

تاریخ مردم شناسی در ایران (23 )

انحرافاتی اساسی ....

سال 1339 را می توان یکی از فلاکتبار ترین سالهای زندگی اقتصادی – اجتماعی – فرهنگی ایران دانست که همین ضعف ، بخصوص بحران اجتماعی ، بر نفوذ استکباریان در ایران و معامله بر سر آن افزوده بود .

رحلت حضرت آیت الله العظمی آقا سید حسین بروجردی در دهم فروردین 1340 ظاهرا" جناح سنٌت گرایان را به شدٌت تضعیف می کرد و به « تجدد گرایان رضا خانی » که حدیث « حبٌ الوطن من الایمان » را وارونه تفسیر می کردند میدان می داد ؛ غافل از اینکه اعتقاد به اسلام قرن ها است که در مردم این مرز و بوم ریشه دوانده است و در شرایط بحران اقتصادی – تنگی معیشت و فاصله گرفتن برخی از اقشار اجتماعی نسبت به سایریت مرجعی در قیامی مردمی خواهد شد .

حکومت پهلوی مردم شناس نبود .

نظام باصطلاح شاهنشاهی در آن زمان اقلیتی اقتصادی - اجتماعی را از هر جهت بر مقدرات مردم حاکم ساخته بود ؛ که در آن میان ؛ و شاید به همان بهانه اثبات تجدد ، امٌا در واقع تجدد منحرف رضا خانی ، به گروهی از اقلیت های مذهبی میدان عملی وسیع می بخشید و آنان را در هر فعالیتی به اصطلاح زیب و زیور قرار می داد که از نظر مردم و بخصوص رهبران و پیشگامانشان پنهان نمیماند .

افرادی از این اقلیت ها در هرامر مرتبط یا غیر مرتبط با تخصص و توانائی خود نه تنها دخالت می کردند بلکه در جایگاه مدیریت و حتی مدیریت علمی تخصصی قرار می گرفتند ؛ که به فرض قدرت مدیریت ، تخصص ، یا تخصص کافی در آن موضوع را نداشتند و به صورت جرقٌه هائی از آتش زیر خاکستر بیرون می آمدند .

یکی از نخستین مقاله های باصطلاح مردم شناختی در سال 1340 می تواند موضوع همین بحث باشد :

یار شاطر ، احسان الله . « اطلس زبان شناسی ایران » . راهنمای کتاب ، 4 ، 1 : 3 – 8 فروردین 1340 .

موفقیت یا عدم موفقیت این نویسنده در مدیریتهای متعدد خود بحثی دیگر است . امٌا نوشته های وی در زبان شناسی ( لهجه شناسی ) برآورد کننده انتظارات خوانندگان نبوده اند ؛ و در بحث اسطوره شناسی نیز گاه متهم به استفاده از زحمات کارکنان زیردست و نهایتا" به نوعی کپی کاری بوده است .

استفاده ی سیاسی – دکوراتیو حکومت پهلوی از اینگونه افراد ، در هر تخصص ! ، نه تنها سبب دلسردی پژوهشگرانی واقعی و توسعه ی واقعی فرهنگ می گردید بلکه حتی گاه تشنجاتی علمی – دانشگاهی و عمومی به وجود می آورد که طی جشن هنر 1355 شیراز تا مرز درگیری مسؤولان آن جشن ، به خصوص در بخش تعزیه ، با مردم خداشناس و مؤمن شیراز نیز کشیده شد .

با این وجود نوشته های ژرفانگر یا ترجمه هائی از نویسنگان معتبر توسط مدیران – مشاهیر را نمیتوان لایق ستایش ندانست گرچه مترجم مربوطه لزوما" تحصیلکرده ای از حوزه مردم شناسی نیز نبوده باشد ؛ مثل :

سوینی ، شان . « در یک قهوه خانه تهران » . ترجمه سلیم نیساری (1) . تهران . بنیاد فرهنگ . 4 : 8 – 9 ، مهر 1340 .

دکتر سلیم نیساری

• برچسب ها: تاریخ مردم شناسی ایران، سیاستهای ضد مردم شناسی رژیم سابق، احسان الله یار شاطر، سلیم نیساری، بنیاد فرهنگ، لهجه شناسی، اسطوره شناسی،  

نودمین سال دکتر خسرو خسروی ، جامعه شناس – مردم شناس

ارسال به

تاریخ مردم شناسی در ایران (22)

کتابها و گزارشها ی همزمان با نخستین دوره فوق لیسانس علوم اجتماعی : 1340

نودمین سال دکتر خسرو خسروی ، 

جامعه شناس – مردم شناس

دکتر خسرو خسروی ، متولد 1306 در گیلان که به احتمال قریب به یقین در سالهای آخرین دهه 1340 در جمع استادان ، پژوهشگران و دانشچویان دوره فوق لیسانس علوم اجتماعی یکی از اعضاء فعال گروه تحقیقاتی پی یر بسنیه ، و بخصوص کرنلیس آپت لند در تحقیقات گیلان و سایر مناطق شمالی ایران بوده است همزمان شخصا" نیز به تحقیات جامعه شناسی و مردم شناسی و انتشار آنها در مطبوعاتی معتبر در آن زمان چون ماهنامه های سخن ، تلاش ، کتاب هفته ، آموزش و پرورش ، نامه علوم اجتماعی ، و...پرداخته است . وی تحقیقاتی پهنا نگر در حوزه های جامعه شناسی شهری و جامعه شناسی روستائی ، جمعیت شناسی ، آسیب شناسی اجتماعی ، و چندین حوزه مشابه دیگر داشته است که در سالهای 1337 - 1340 جریان داشته اند و اولی ترینشان را طی آن سالها منتشر نموده است که از آنجمله اند :

« جامعه شناسی شهری » . اسفند 1338

« ترکیب جمعیت روستائی در ایران »  . تیر 1342 .

« بزرگ مالکی در ایران قبل از اصلاحات ارضی » . مرداد 1342 .

« شهر و ده  شهرنشینی در ایران » . آبان 1348 .

و....

تحقیقات ژرفانگر و مردمشناسانه وی ، مثلا" در موضوع قهوه خانه ها ، نیزهمچنان معتبر و ارزشمند مینمایند ؛ مانند :

« مطالعاتی در باره قهوه خانه ها » بهمن 1341 ( که مسبوق به مطالعه یی اشتراکی قبلی بوده است )

« آرش کمانگیر » بهمن 1341 .

« کفشگری » . مهر 1342 (1)

« آبیاری و جامعه روستائی ایران » . بهمن 1348 .

بنا بر این مطالعات مجموعا" مساعی شبانه روزی دکتر خسروی کاملا" شفاف ، مشخص و هدفمند بوده است :

مطالعات قبلی علمیِ اقتصادی – اجتماعی - فرهنگیِ ضروری به منظور

توسعه همه جانبه ایران

متکی بر گسترش عدالت و از جمله بین روستاها و شهرها

با اولویت بخشی به ترمیم زندگی اقشار فقیر تر

وی که به نظم ، سازماندهی و تقسیم کار بر حسب تخصص بسیار معتقد بود از سال 1350 ، با ایجاد گروه آموزشی انسان شناسی در دانشکده علوم اجتماعی و تعاون شریعتی در دانشگاه تهران از تدریس در آن گروه امتناع کرد ؛ و در عین اینکه همراه با دکترغلامحسین صدیقی که به صورتی سیاستمدارانه از تاسیس بخش مردم شناسی در دانشکده علوم اجتماعی مزبور ، در مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتاعی حمایت داشت به صورتی بارز و همه جانبه از این واحد جدید پژوهشی پشتیبانی می کرد ؛ به عنوان سرپرست بخش جامعه شناسی روستائیِ مؤسسه ( که در آن محققین مبرزی چون دکتر مصطفی ازکیا و علی اکبرنیک خلق همٌت می کردند ) تقریبا" تمام اوقات خود را صرفِ مطالعات و تحقیقات جامعه شناسی روستائی می نمود که آثار گرانبهای وی در دهه های بعدی همچنان بجاست ، و بیش از پیش به جا خواهد بود ؛ مثل :

نظام های بهره برداری از زمین در ایران ( ازساسانیان تا سلجوقیان ) . تهران : انتشارات پیام . 1352 . 132 ص .

پژوهشی در جامعهء روستائی ایران . تهران : انتشارات پیام . 1355 . 98 ص .

جامعه شناسی روستای ایران . تهران : انتشارات دانشگاه تهران ( شماره 1 از دانشکده علوم اجتماعی و تعاون ) . چاپ دوم . 1355 . 209 ص .

جامعه شناسی ده در ایران ؟

جامعه دهقانی در ایران ؟

مونوگرافی خارک و...

در دوره ای نیز استاد دانشگاه بوعلی در همدان بوده است .

در طرفداری از ادب و هنر همین بس که اوقاتی زیاد از عمر خود را صرف همنشینی با هوشنگ ابتهاج ( ه . الف . سایه ) ، شاعر بسیار مشهور معاصر ، و امثال وی نموده است .

نهایتا" دکتر خسرو خسروی تا نخستین ایٌام سالهای دهه 1400 محقق و پژوهشگر بخش جامعه شناسی روستائی مرکز دائره المعارف اسلامی بوده و در اسفند 1393 در گذشته است .

(1(1)  به توصیه وی « کفشگری » موضوع مطالعه ی دانشجویان دوره نخست انسانشناسی در دانشکده علوم اجتماعی قرار گرفت که نگارنده به عنوان مربی پژوهشی آنان بررسی کرده همچنان در اختیار دارم و در صورت تقاضا به هر مرکز مطالعاتی و ذیصلاح مربوط ارائه خواهم نمود .

• برچسب ها: تاریخ مردم شناسی ایران، تاریخ جامعه شناسی ایران، مطالعات روستائی در ایران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران، بخش پژوهشی جامعه شناسی روستائی، خسرو خسروی، دانشکده علوم اجتماعی و تعاون،  

تاریخ مردم شناسی در ایران (21)

ارسال به

تاریخ مردم شناسی در ایران (21)

کتابها و گزارشها ی همزمان با نخستین دوره فوق لیسانس علوم اجتماعی : 1340

کرنلیس ، اپت لند . « وضع کلٌی لیمو چا » . ترجمه عزیز رخش خورشید . تهران : قسمت تحقیقات روستائی و عشایر ؛ مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران . 1340 . 127 ص .

آورده اند که مطالب این گزارش به وسیله کرنلیس اپت لند استاد ؟ مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی گرد آوری شده و به صورت پلی کپی تکثیر شده است ؛ حال آنکه مؤسسه قاعدتا" فاقد استادی خارجی بوده و وی بعید است که بدون راهنمائی و همراهی پژوهشگر یا پژوهشگرانی ایرانی به این امر توفیق یافته باشد . در آن بدو فعالیت ، اصولا" مؤسسه از دو بخش تحقیقاتی تشکیل می شده است :

بخش جامعه شناسی شهری

بخش جامعه شناسی روستائی و عشایر

« طرح جامع مطالعات اقتصادی – اجتماعی گیلان – مازندران – گرگان » طبیعتا" در بخش مطالعات روستائی و عشایر صورت می گرفته است که احتمالا" از همکاری نادر افشار نادری ( به عنوان داانشجوی نخستین دوره فوق لیسانس علوم اجتماعی ) – خسرو  خسروی ؟ -  امیر هوشنگ کشاورز صدر ؟ و... برخوردار بوده است ( این گزارش به وسیله اینترنت در دسترس است ) .

لیمو چا دهکده ای از لشت نشا ، مشهور به بهشت گمشده ایران ، در استان گیلان است .

مطالب این گزارش که تقریبا" به موازات گزارشهای پی یر بسینیه تهیه شده اند ، در زمره ی مطالعات قبل از اصلاحات ارضی به شمار می روند و یکی از نخستین انتشارات مؤسسه محسوب می شوند :

وضع لیموچا – موقعیت و قدمت این دهکده -  بنای اقتصادی – تقسیم کار – دموگرافی – آینده جمعیت – تعلیم و تربیت – کدخدا – مالک – جمعیت – ترکیب جمعیت – وضع زنان – ازدواج – تحویل جهیزیه – یادداشتهائی از سفر گیلان – برخی از اصطلاحات محلی در باره کشاورزی و زمین – کلیاتی در باره وضع منطقه – چگونگی رابطه میان مالکین و مستآجرین – آبیاری – مسائل اقتصادی – تنزیل – نسیه دادن – مطالبی در باره وضع فرهنگی منطقه .

کتابهای زیر نیز از انتشارات 1340 می باشند :

مرتضویان ، سید کمال الدین . داستانهای امثال . اصفهان : کتابفروشی ثقفی . 1340 . 230 ص .

مهاجر ، علی اصغر . زیر آسمان کویر . تهران : سازمان کتابهای جیبی شرکت سهامی افست . 1340 . 244 ص .

و....

( ادامه دارد )

• برچسب ها: تاریخ مردم شناسی ایران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی، بخش جامعه شناسی روستائی و عشایر، کرنلیس اپت لند، لیمو چا، طرح مطالعات اجتماعی گیلان، نادر افشار نادری،